Pojęcie hejtu pochodzi od angielskiego słowa hate (ang. “nienawiść”) i rozumiane jest jako rodzaj świadomego działania mającego na celu poniżenie lub obrażenie drugiej osoby. Hejt jest zjawiskiem coraz bardziej powszechnym i może powodować daleko idące konsekwencje w sferze psychiki, na które szczególnie podatni są najmłodsi użytkownicy Internetu. Osoby dopuszczające się takich czynów – hejterzy – nie pozostają jednak bezkarni, gdyż grożą im konsekwencje zarówno na gruncie prawa karnego, jak i cywilnego.
Na czym polega hejt?
Hejt należy odróżnić od mającej racjonalne podstawy krytyki, która daje możliwość wyciągnięcia konstruktywnych wniosków. Wśród przyczyn hejtu wymienia się najczęściej negatywne emocje, zazdrość, uprzedzenia, skrajne poglądy polityczne czy ogólny brak poczucia sensu i niezadowolenie. Hejt klasyfikowany jest jako rodzaj przemocy psychicznej, do której można zaliczyć również rozpowszechnianie fałszywych informacji, plotek, obraźliwych obrazków w postaci tzw. „memów” czy „deepfaków”. Hejtem jest także powtarzające się zastraszanie czy nękanie innej osoby (stalking). Działanie to może również polegać na wystawianiu nieprawdziwych opinii w przypadku np. firm w celu zniszczenia renomy danego przedsiębiorstwa, a nawet doprowadzenia do jego upadłości. Hejter posługuje się mową nienawiści (tzw. hate speech), która w swojej istocie ma zmierzać do pobudzania i rozpowszechniania nienawiści. Skali zjawiska sprzyja niewątpliwie anonimowość w sieci.
Odpowiedzialność na gruncie prawa karnego
Na hejt współcześnie narażony jest prawie każdy. Bardzo często jest klasyfikowany jako zniesławienie w rozumieniu art. 212 KK (Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny Dz.U. 1997 Nr 88 poz. 553) polegające na pomówieniu innej osoby, np. za pomocą środków masowego komunikowania w rozumieniu § 2, za co przewidziana jest grzywna, kara ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. Hejt może być też sankcjonowany jako zniewaga w rozumieniu art. 216 KK, za co w przypadku dopuszczenia się czynu za pomocą środków masowego komunikowania zasadniczo grozi taka sama kara jak w przypadku ww. zniesławienia. W obu przypadkach przestępstwa ścigane są z oskarżenia prywatnego. Ponadto, jeżeli przestępstwo zostało popełnione za pomocą środków masowego przekazu, sąd może orzec nawiązkę do 100 tys. zł. Hejt może przybierać także inne formy przestępstw, jak np. gróźb karalnych rozumieniu art. 190 KK czy nawoływania do nienawiści na tle różnic narodowych na podstawie art. 256 KK.
Ochrona cywilnoprawna
W przypadku hejtu w grę wchodzą również roszczenia cywilnoprawne o charakterze materialnym i niematerialnym. Można np. domagać się zapłaty określonej kwoty tytułem odszkodowania i przeprosin za naruszenie dobrego imienia, na którą składa się cześć rozumiana jako obraz danej osoby w oczach innych. Podkreślić należy fakt, że naruszenie dobrego imienia w rozumieniu art. 23 KC (Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny Dz. U. 1964 Nr 16 poz. 93) może nastąpić zarówno w przypadku osoby fizycznej, jak i osoby prawnej (w zw. z art. 43 KC), przy czym w odniesieniu do przedsiębiorstwa dobre imię łączone jest zasadniczo z opinią, jaką o firmie mają inne osoby (Postanowienie SN z dnia 28 kwietnia 2022 r., I CSK 937/22, Legalis; wyrok SN z dnia 12 grudnia 2017 r., IV CSK 131/17, Legalis). Ponadto w odniesieniu do osoby prawnej naruszenia powodują utratę zaufania do firmy (wyr. SN z dnia 18 września 2019 r., IV CSK 297/18, Legalis). Wyróżnia się wypowiedzi np. oczerniające dany podmiot (ocenne) oraz sprzeczne z prawdą (co do faktów). W każdym przypadku naruszenie musi być obiektywnie krzywdzące i rzutować na sferę emocjonalną czy psychiczną osoby fizycznej objawiając się w postaci np. depresji. Między naruszeniem a krzywdą musi istnieć związek przyczynowo-skutkowy, a samo naruszenie ma mieć charakter zawiniony. W razie zagrożenia dobra osobistego cudzym działaniem można domagać się zaniechania na podstawie art. 24 KC, a w razie stwierdzenia naruszenia usunięcia jego skutków.
Jak postępować z hejtem?
Zignorowanie obraźliwego komentarza w Internecie nie zawsze będzie właściwym rozwiązaniem. Mając na uwadze skalę tego zjawiska, a także negatywne skutki, pamiętajmy, że tego typu zachowania można zgłosić odpowiednim organom. Ważne jest, aby sprawnie zabezpieczyć dowody, np. poprzez zrobienie screenów czy zdjęć. Dobrze też wcześniej wystąpić do administratora danego portalu o udostępnienie numeru IP w celu ułatwienia dalszego postępowania wezwać go, aby usunął komentarz. W przypadku gdy znamy dane hejtera, możemy go osobiście wezwać do naprawienia szkody lub sprostowania danej treści. Istnieje też wiele instytucji przeciwdziałających zjawisku hejtu, np. poprzez organizowanie kampanii społecznych, które udzielają wsparcia w kryzysowych sytuacjach.
Psychologiczne konsekwencje hejtu
Nastolatki będące ofiarami hejtu z perspektywy psychologicznej mogą mierzyć się z szeregiem trudności emocjonalnych. Do najczęstszych – a także najpoważniejszych – należą wzrost lęku, wstydu, smutku, poczucia samotności oraz obniżenie samooceny. Może to znacząco zwiększać podatność młodego człowieka do zachorowania na depresję czy zaburzenia lękowe. Problemy emocjonalne często maskują się jako objawy fizyczne. Nastolatek może zacząć zgłaszać więcej dolegliwości zdrowotnych, takich jak: bóle brzucha, głowy, zaburzenia snu czy brak apetytu. Jeśli nie udaje się znaleźć ich przyczyn w źródłach somatycznych, warto rozważyć dla tych symptomów genezę psychiczną.
Ważne są też czynniki społeczne: hejt utrudnia nastolatkom nawigowanie przez relacje z rówieśnikami, prowokując ich raczej do wycofywania się, osłabiania więzi oraz zmniejszania zaufania, którym obdarzają innych. Oczywistym problemem jest unikanie szkoły czy też zajęć, na które dziecko wcześniej chętnie uczęszczało lub zauważalne obniżenie stopni szkolnych. Tego typu zjawiska powinny zmotywować opiekunów do poszukiwania ich źródeł oraz do rozważenia uzyskania profesjonalnego wsparcia ze strony psychologów i psychoterapeutów.
Ofiary hejtu znajdują się również w grupie podwyższonego ryzyka dla nadużywania substancji psychoaktywnych oraz zachowań autoagresywnych, takich jak samookaleczenia. Najpoważniejszym jednak zagrożeniem są myśli samobójcze i idące za nimi niebezpieczeństwo podjęcia przez nastolatka próby samobójczej. W obliczu trudnej sytuacji psychiatrii dzieci i młodzieży w Polsce powinno to dodatkowo wzmóc czujność osób odpowiedzialnych za dobro młodych.
Podsumowanie
Hejt jest zjawiskiem coraz bardziej powszechnym, które może powodować bardzo daleko idące konsekwencje w sferze psychiki i dotyczy współcześnie prawie każdego. Skali zjawiska sprzyja anonimowość w sieci, jednak hejterzy nie pozostają bezkarni i mogą ponosić odpowiedzialność karną m.in. na podstawie art. 212 KK (zniesławienie) czy art. 216 KK (zniewaga). Możliwe jest również dochodzenie swoich praw na drodze cywilnej za naruszenie dobrego imienia na podstawie art. 23 KC czy ewentualnie w związku z art. 43 KC. Zachowania noszące znamiona hejtu można zgłosić odpowiednim organom, przy czym warto odpowiednio zabezpieczyć dowody, np. w postaci zdjęć. W kryzysowych sytuacjach należy pamiętać o instytucjach zapewniających pomoc. Najbardziej podatni na skutki hejtu są najmłodsi użytkownicy Internetu i to właśnie takim osobom powinno się zapewniać szczególne wsparcie.
Bartłomiej Heichel, LL.M., Kaja Wieczorek–Socha
Colectiva Centrum Inicjatyw Społecznych i Prawnych
